Motyw vanitas w literaturze

François Villon Wielki Testament Głównym tematem tego wspaniałego średniowiecznego poematu jest przemijanie. Wpisuje się on dzięki temu w popularne również w wiekach średnich obrazowanie wanitatywne (od vanitas). Najdosłowniej podjęty w utworze zostaje problem starzenia się, utraty urody czy sił witalnych. Poeta pokazuje tu jednak również kwestię przemijania człowieka w historii, złudność dóbr doczesnych, nieubłagany upływ czasu. Akcentowana jest także w utworze zawodność pamięci oraz przekonania o ważnym znaczeniu człowieka w dziejach. Niemal przysłowiowe stało się już dzisiaj zawołanie Villona: „Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi!”

Daniel Naborowski Krótkość żywota Poeta podejmuje tu temat doczesnego życia. Wskazuje na jego krótkość i przemijanie. Dowodzi, że człowiek powinien starać się pogodzić z ulotnością swojej egzystencji. Obrazowe porównania pokazują, jak bardzo życie ludzkie jest nietrwałe (przyrównane jest do dymu, cienia, wreszcie punktu). Ukazanie czasu w kontekście ciągłego ruchu i następujących zmian. Nieuchronności towarzyszy tutaj także nieodwracalność i powszechność zdarzeń oraz zjawisk. W liryku poeta posługuje się gradacją, obrazującą coraz wyraźniej ulotność i nietrwałość ludzkiego żywota. Końcowe przyrównanie życia do „czwartej części mgnienia” jest najbardziej sugestywne. Sztandarowy utwór realizujący barokowy motyw vanitas.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer Koniec wieku XIX Tematem wiersza jest dla poety koniec wieku XIX, a zarazem odchodzenie pewnych ideałów, wartości. Dawny świat i jego idee okazują się przebrzmiałe i nieaktualne. W nowej rzeczywistości nie ma dla nich miejsca. Brakuje jednak alternatywy dla przeszłości, podmiot liryczny nie potrafi wskazać szczytnych ideałów, które mogłyby zastąpić odchodzące w niepamięć wartości. Poetycki manifest postawy schyłkowej. Liryczny zapis świadomości człowieka żyjącego na przełomie wieków, w ważnym momencie historycznym, w obliczu dziejowej zmiany pokoleń. Ukazanie również bezsilności jednostki wobec postępujących masowo zmian (obrazowa metafora mrówki rzuconej na tory pociągu).

Tomasz Mann Śmierć w Wenecji W utworze motyw przemijania dotyka kilku aspektów. Przede wszystkim ukazany jest proces starzenia się głównego bohatera Gustawa Aschenbacha, utraty sił witalnych i postępującej stagnacji jego działań. Akcja powieści osadzona jest jednak w ogarniętej zarazą Wenecji. Miasto jest zżerane przez chorobę, powoli następuje zanik jego świetności. Podnoszący się poziom wody pochłania coraz bardziej domy, zaś utrzymujący się w powietrzu odór stale się wzmaga. Jednocześnie z upadkiem wielkiego niegdyś miasta Mann pokazuje rozkład dawnej kultury i minionych wartości. Klasycyzm ustępuje tu miejsca dekadentyzmowi.

Jarosław Iwaszkiewicz Panny z Wilka Powieść psychologiczna, która opisuje powrót mężczyzny w średnim wieku do dworku w Wilku. Przed wielu laty spędził tu najlepszy okres swego życia, wówczas nawiązał też z pannami z dworku rozmaite kontakty, od erotycznej fascynacji, przez uczucie subtelne i wysublimowane, po prawdziwą miłość. Ponowne przybycie Wiktora do dworku uświadamia mu, że dawne lata i młodość bezpowrotnie przeminęły. Młode, urocze panny stały się przez ten czas dorosłymi kobietami. Niektóre powychodziły za mąż, mają dzieci. Ukochana mężczyzny sprzed lat – Fela – już nie żyje. Powrót pokazuje Wiktorowi również jak bardzo zmienił się on sam. Stał się człowiekiem przygaszonym, zgorzkniałym, bezskutecznie szukającym przeszłości, której już nie ma.

Inne przykłady literackie: Biblia Księga Koheleta (ukazanie marności doczesnego świata i życia) Mikołaj Sęp-Szarzyński O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego; O nietrwałej miłości rzeczy świata tego (złudność i pozorność ziemskiej egzystencji człowieka w kontekście przemijania i śmierci) William Szekspir Hamlet (kiedy Hamlet ogląda czaszkę błazna królewskiego Yorika uświadamia sobie nieubłagany upływ czasu i konieczność śmierci) Hieronim Morsztyn Światowa rozkosz (ukazanie wartości duchowych i nietrwałości dóbr doczesnych) Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (dworek w Soplicowie jest reliktem przeszłości, obrazem odchodzącej w niepamięć kultury szlacheckiej) Bolesław Prus Lalka (ukazanie społeczeństwa polskiego w chwili ważnych przemian cywilizacyjnych, kulturowych i gospodarczych) Charles Baudelaire Padlina (młodość i piękno skontrastowane z obrazami śmierci i rozkładu) Jan Lechoń Toast (przemijanie dawnego świata i kultury) Wisława Szymborska Nic dwa razy (przemijanie i niepowtarzalność zdarzeń)